Meteoroloji Genel Müdürlüğü (MGM) bilgilerine nazaran Türkiye’de sel felaketleri Mayıs ayında artışa geçerek Haziran ayında tepe noktasına ulaşıyor. Son yıllarda tüm vakitlerin rekorunu kıran sel olaylarının sayısının artmaya devam edeceği ön görülüyor. BBC Türkçe bu artışın nedenlerini ve sebep olduğu ekonomik kayıpların büyüklüğünü araştırdı.
Şiddetli yağış ve seller; fırtına, dolu, don, sis, hortum, kuraklık, orman yangını, yüksek sıcaklık ve kum fırtınası üzere hadiselerle birlikte “meteorolojik afet” olarak sınıflandırılıyor.
MGM’nin 2010-2021 ortasında Türkiye genelindeki meteorolojik afetlerin dağılımını gösteren bilgilerine nazaran Haziran ayı istikrarlı bir halde en fazla afetin görüldüğü ay.
Haziran ayında en fazla görülen afetse sel.
BBC Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Almanya’da Karlsruhe Teknoloji Enstitüsü’nde Meteoroloji ve İklim Araştırmaları alanında Dr. Gamze Koç’un paylaştığı datalara nazaran Türkiye’de sellerin yaklaşık olarak yüzde 40’ı yaz, yüzde 24’ü ilkbahar, yüzde 20’si kış ve yüzde 16’sı sonbahar aylarında yaşanıyor.
Haziran aylarında olay sayılarının, bilhassa son yıllarda, rekor kırmasının altında temel iki etken var. Dr. Gamze Koç bunları şöyle açıklıyor:
”Birincisi ülkemizde ortalama en çok yağış Aralık-Mart ayında gerçekleşiyor. Ama bu yağışlar toplamda uzun mühlete dağılan, yoğunluğu düşük yağışlar ya da kar yağışı. Bu sakin yağışlar sırasında, su topraktan yer altına süzülmeye imkan buluyor zira toprak Temmuz-Ekim ortası sıcaklardan ötürü düşük neme sahip ve kuru.
“Ve Aralık-Mart devri boyunca toprak neme doyuyor ve doygunluğu yüksek hale geliyor. Çabucak bu sürecin akabinde meydana gelen kısa müddetli ve ağır yağışlar -örneğin 90-100 mm’nin 10-15 dakika da düşmesi gibi- toprak aslında suya doygun olduğu ve yağış şiddetli olduğu için infiltrasyona vakit kalmadan ansızın yüzeysel akışa geçerek sel olaylarını meydana getiriyor.
“Şehirleşen yerlerde, toprak yüzey alanı azaldığı ve sızmanın mümkün olmadığı beton yüzeyler olduğu için yüzeysel akış daha süratli tetikleniyor.”
Çarpık kentleşme sorunu
BBC Türkçe’ye konuşan İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) Meteoroloji Mühendisliği Kısmı ve Afet İdare Merkezi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mikdat Kadıoğlu, Haziran ayındaki artışın daha çok kentleri etkilediğini şöyle anlatıyor:
“Seller oluşum suratına nazaran, yavaş, süratli ve ani seller olmak üzere üçe ayrılıyor. Oluşum yerlerine göreyse, akarsu ve dere selleri, kuru vadi selleri, kent selleri, kıyı selleri ve baraj selleri olmak üzere beşe ayrılıyor.
“Yavaş ve süratli seller çoklukla akarsularda sonbahar ve kış aylarında gözlemleniyor. Türkiye’de akarsu selleri ırmakların üzerine çok sayıda baraj yapılmasıyla büyük ölçüde engellendi.
“Ani sellerse havaların ısındığı, ilkbaharın sonu ve yazın başlarında görülen gök gürültülü sağanak yağışlarla ortaya çıkıyor ancak bu yağışların sele neden olduğu yerler çoklukla su geçirmeyen mekansal yüzeylerin olduğu yerler yani kentler.
“Çarpık kentleşme o kadar büyüdü ki, son 10 yılda İstanbul ve Ankara’da su geçirmeyen mekansal yüzeylerin büyüklüğü iki katına çıktı. Gök gürültülü ve sağanak yağışlarla gelen su, beton ve asfalt nedeniyle toprakla buluşamıyor.
“Yeterli altyapı, yağmur suyu idaresi ya da drenaj olmayınca caddeler dereye, çukur yerler göle dönüyor. Büyükdere Caddesi üzere isminde dere olan caddeler var.
“Tepeye mesken yapılır üzere dere yatağına konut yapılıyor, meğer sıfır ya da bodrum katlardan büsbütün vazgeçmemiz gerekiyor. “
‘2010 sonrası Haziran’da yağışlar ortalama yüzde 65 arttı’
MGM’nin 1970’ten günümüze mevsimsel yağış ortalamaları bilgilerine dikkat çeken Su Siyasetleri Uzmanı ve Su Siyasetleri Derneği Lideri Dursun Yıldız, ülke genelinde düşen ortalama yağışların 2010 yılından bu yana bir azalma eğilimi taşıdığını belirtiyor ve ekliyor:
“Ancak Haziran ayında tüm ülke geneline düşen yıllık ortalama yağışlarda, 2000-2010 yılları ortalamasına nazaran 2010 yılından sonra yüzde 65 oranında ortalama bir artış göze çarpıyor.”
BBC Türkçe’ye konuşan Yıldız, yağış rejimlerindeki değişim ve kısmi kaymaların “çarpık kentleşme, plansız yapılaşma, altyapı yetersizliği ve bunlarla kontaklı olarak çok betonlaşma üzere faktörlerle kent sellerinin sıklığının ve şiddettinin artmasına” neden olduğunu belirtiyor.
Seller en çok hangi kentleri etkiliyor, neden?
MGM’ye nazaran 2000’li yıllardan itibaren sel hadiseleri son 70 yılda görülen en yüksek düzeylere ulaştı. Türkiye’de son 10 yılda her yıl ortalama en az 100 sel olayı yaşandı. Lakin bu olaylar Türkiye geneline eşit dağılmadı. Kimi bölgeler ve vilayetler bu sellerden daha fazla etkilendi.
Türkiye’de vefat dahil kayıpların en fazla yaşandığı sel felaketi Karadeniz Bölgesi’nde meydana geldi. MGM’ye nazaran Karadeniz’de 2010-2021 ortasına en fazla görülen meteorolojik afet, tüm afetlerin yüzde 32’sine yakınını oluşturan şiddetli yağış ve sel oldu.
Bölgede son periyotta yaşanan en şiddetli olaylardan biri olan ve Kastamonu’nun Bozkurt ilçesini etkileyen 11 Ağustos 2021’deki sel felaketinde 65 kişi ömrünü yitirmiş, 8 kişi kaybolmuş ve onlarca bina ziyan görmüştü.
Bozkurt’un içinden geçen Ezine Çayı’nın bu hafta başındaki şiddetli yağışlarda 4 metre kadar yükseldiği bildirilmiş, bölgede taşkınlara karşı alarm durumuna geçilmişti.
Dr. Gamze Koç, Bozkurt’un Karadeniz genelinde birçok ilçe için misal bir örnek teşkil ettiğini şu biçimde açıklıyor:
“Bozkurt’un pozisyonuna baktığımızda dağların ortasında bir vadide, Ezine Çayı’nın Karadeniz’e döküldüğü yolda bir yerde inşa edildiğini görürüz. Zati halihazırda bir akarsu yatağının üzerinde kurulmasıyla baştan riskli bir pozisyonda. Yalnızca Bozkurt değil, Karadeniz’de misal pozisyondaki birçok ilçe de birebir riski taşıyor aslında o sebeple en çok vaka/kayıp bu bölgede oluyor.
Türkiye’de sellerin en sık yaşandığı ikinci bölge Akdeniz Bölgesi. Akdeniz, başta Antalya olmak üzere bilhassa “tarım, hayvancılık ve seracılık dallarında meydana gelen kayıplar nedeniyle” sellerden en çok etkilenen bölgeler ortasında yer alıyor.
MGM’ye nazaran Akdeniz Bölgesi’nde 2010-2021 periyodunda yaşanan meteorolojik afetlerin yüzde 31’e yakınını fırtına; yüzde 27’sini şiddetli yağış, sel; yüzde 21’ini dolu ve yüzde 9’a yakınını hortum oluşturdu.
Dr. Gamze Koç, 2020’de yayımlanan ve Türkiye’de 1960’tan itibaren yaklaşık 50 yıllık müddette gerçekleşen en şiddetli 25 sel olayının sebeplerini inceleyen bir araştırmanın baş müellifi. Koç, sellerin sebeplerini şöyle özetliyor:
“Yalnızca bir kenti, küçük alanları etkileyen küçük ölçekli seller genelde plansız dere yatağına yapılan inşaatlar, yetersiz drenaj altyapısı üzere yanlış arazi kullanımı nedeniyle tetikleniyor. Yıl boyunca karın kaplı olduğu Güneydoğu Anadolu ve Doğu Anadolu’da ani ısı artışına bağlı ani kar erimesi topoğrafyayla birlikte tetikleyici oluyor.
“Karadeniz ve Akdeniz’de, belirttiğim üzere, dağların tesirinin yanında yanlış arazi kullanımının sonucu. Karadeniz ve Akdeniz bölgeleri paralel olarak bu bölgelere eşlik eden dağ sıraları nedeniyle (Pontidler ve Toroslar) çoğunlukla coğrafik bariyer tesiri altındaki ağır yağışa maruz kalıyor. O nedenle bu bölgeler izafi olarak daha fazla maddi ve manevi kayba uğruyor.
“İç Anadolu ve Ege bölgeleri ise bahar ve yaz aylarında ani ısınmanın ve süratli buharlaşmanın neden olduğu konvektif, kısa periyodik, ağır yağışların tesiriyle sele maruz kalıyor. Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki seller ise bilhassa Mart, Nisan, Mayıs aylarında havaların ani ısınmasıyla, yükseklerde kış uzunluğu meydana gelen ve depolanan karın ani erimesiyle tetikleniyor.”
Dünya Bankası: 100 yılda bir görülen bir sel olayı Türkiye’ye 2080’de 140 milyar dolara mal olabilir
Türkiye’de yaşanan sellerin ekonomik kayıplarına ait kamuoyuna açık bir bilgi tabanı yok.
Dünya Bankası’nın 2015 yılında yayımladığı bir tahlile nazaran Türkiye seller nedeniyle her yıl ortalama Gaysi Safi Yurt İçi Hasılasının (GSYİH) yüzde 6’sını kaybediyor. Sellerden etkilenen kişi sayısıysa yıllık ortalama 600 bin.
Bu kaybın yıllar için arttığı ve artmaya devam edeceği kestirim ediliyor. Örneğin Dünya Bankası tahlilinde Türkiye’de 100 yılda görülen bir sel hadisesinin 2015’te görülmesi durumunda kaybın 20 milyar doları bulurken, tıpkı hadisenin 2080’de yaşanması durumunda kaybın 80 ila 140 milyar dolar ortasında olacağı öngörülüyor.
Dr. Gamze Koç bu durumu şöyle açıklıyor:
“Dünya genelinde olduğu üzere, Türkiye’de de iklim değişikliği, sosyo-demografik projeksiyonlar ve buna bağlı olarak değişen arazi kullanım senaryolarına nazaran, sel felaketleri ve beklenen ekonomik kayıplar artış eğiliminde denilebilir.
“Bunu, nüfus artışına, iç ve dış göçün getirdiği kentleşme potansiyeline bağlı plansız yapılaşma senaryolarına, ve elbette iklim değişikliğine bağlı yağış rejimlerinin değişimine bağlayabiliriz.
“Özellikle nüfus yoğunluğunun fazla olduğu İstanbul, Ankara üzere kentlerde, dere yataklarına yapılan inşaatlar, köprüler, yollar vs., iklim değişikliğine paralel gelen çok ısı ve süratli buharlaşma ve ağırlaşma ani, ağır yağışlarla birleşince sele ve ekonomik kayıplara neden oluyor.
“Karadeniz Bölgesi üzere topoğrafyanın kentleşmeye dominant olarak hakim olduğu yerlerde ise yeniden görece inşaatın kolay olduğu dere yataklarında kentleşme (plansız ve sel tedbire çalışması olmaksızın), bu mali kayıpların en büyük sebebi.”
Bir önceki yazımız olan Ferit Şenyaşar: Adalet Bakanı ile de Meclis Lideri seçiminde yan yana geldik, başını kaldırıp bakamadı başlıklı makalemizde Adalet, Adalet Bakanı ve Hastane hakkında bilgiler verilmektedir.
