Cumhuriyet tarihine kara leke olarak geçen, etnik ve dinî bir atak olan 6-7 Eylül Pogromu’nun üzerinden tam 68 yıl geçti. 1915 ve 1923 mübadele devri sonrasında, bilhassa 1942 Varlık Vergisi’yle İstanbul’daki gayrimüslimlere karşı artan ağır baskı ve ayrımcılık, 1955’teki pogromla birlikte yükseldi; 1964 Rum Kararnamesi’ne kadar da tesirini sürdürdü. Binlerce gayrimüslimin anavatanı olan Türkiye’yi terk etmesine, birkaç kuşağın birden silinmesine ve bugün artık köklerinin yok edilmesine neden olan katliamlar, felaketler ve olaylar zinciri, Varlık Vergisi’nden sonraki 10 yıl içinde artan gayrimüslim nefreti ile pekişti. Varlık Vergisi’yle başlayan göç dalgası, 1955’ten sonra katmerlenerek devam etti.
İstanbul’daki Rumlar başta olmak üzere binlerce gayrimüslim yerli, on yıllar içinde Türkiye’den sürgüne ve göçe zorlandı. Bir vakitler nüfusu milyonları bulan Rum yerlileri, 1923 tarihinde başlayan mübadele sonucu 1925 yılında yaklaşık 100 bine düşmüştü. 1964 Rum Karanamesi’nde mallarına ve mülklerine el konulan Yunan asıllı 45 bin Rum ise yalnızca 10 gün içinde sürgün edildi. Bugün ise artık Rum nüfusu İstanbul’da bin 500’e kadar azaldı. “Kulüp” dizisiyle tekrar ya da tahminen de birçok kişi tarafından birinci defa duyulan, aslında bir vakitler İstanbul’un şakıyan lisanlarından olan Ladino üzere, bugün artık Rumca da kendi vatanında sessizliğe gömülmüş durumda.
Çizim: Aydan Çelik
1954’te Kıbrıslı Rumların, periyodun İngiliz sömürge idaresine karşı bağımsızlık gayreti başlatması, Yunanistan’daki hükümetin Kıbrıs halklarının kendi mukadderatını tayin hakkı konusunu Birleşmiş Milletler (BM) gündemine taşıması ve Kıbrıslı Rumların, adanın Yunanistan’a bağlanması fikrinin adadaki Türk ve Rum halklarını karşı karşıya getirmesi… Hepsi ve daha fazlası Türkiye’nin gündemindeydi. Ve elbette Türk medyasının da…
TIKLAYIN –
1928’de Vatandaş Türkçe Konuş kampanyasının yürütüldüğü, 1934’te “Trakya Olayları”nda Musevilere yönelik atakların yaşandığı, daha sonra büyük bir Varlık Vergisi’nin dayatıldığı Türkiye’de, Türk medyası da bu olayların ya aktörü ya da piyonu haline gelmişti. Tıpkı 6-7 Eylül Olayları gibi…
O manşet akşam baskısıyla 290 bin basıldı
Bu günlerde, evvel 6 Eylül 1955’te saat 13.00’te devlet radyosu Atatürk’ün Selanik’teki konutunda bomba patlatıldığı haberini geçti. Akabinde, daha sonra Demokrat Parti’den milletvekili olacak Mithat Perin’in sahibi olduğu İstanbul Ekspres gazetesi, “Atamızın konutu bombalandı” manşetiyle akşam baskısına çıktı. Baskıda, Kıbrıs Türktür Derneği Genel Sekreteri Kamil Önal, “Mukaddesata el uzatanlara bunu çok değerliye ödeteceğiz, ödeteceğimizi alenen söylemekte de bir mahzur görmüyoruz” diyordu.
Bu baskı, gazetenin baskısının onlarca katına tekabül etti ve o akşam, 290 bin akşam baskısı yaptı. Bir anda, cemiyet mensuplarının başı çekti yüzlerce kişi evvel Nişantaşı’na, akabinde Beyoğlu’na yöneldi. Ellerinde sopalar, satırlar, taşlar ve silahlarla Taksim’e, oradan İstiklâl’e yönelen kalabalık artarak büyüdü ve İstanbul’un çeşitli noktalarına saldırdı.
Etnik ve dinî, hatta cinsel taarruz yumağı
6-7 Eylül 1955’te İstanbul Beyoğlu’nda Rumların mesken iş yerlerine yapılan ataklar, Ermeni ve Musevilerin de olduğu kapı komşularına, Şişli, Nişantaşı, Eminönü, Kurtuluş üzere öbür semtlerdeki mesken ve işyerlerine, gayrimüslimlerin mezarlarına ve dini yerlere kadar uzanarak pogrom halinde büyüdü.
Sadece 6-7 Eylül’de akına uğrayan ve yağmalanan işyerlerinin yüzde 59’u Rumlara, yüzde 17’si Ermenilere, yüzde 12’si ise Musevilere aitti. Resmi kaynaklara nazaran, 4 bin 214 mesken, bin 4 işyeri, bir sinagog, iki manastır, 26 okul ve 73 Rum Ortodoks kilisesi yakıldı, tahrip edildi. Dini yerlerdeki kutsal eşyalar talan edildi. Hâlâ netleştirilemese de en az 15 kişi hayatını kaybetti. Sırf maddi ziyan değil, cinayetler ve kayıtlara geçmese de şahitlerin anlatımına nazaran, gayrimüslim bayanlara yönelen cinsel ataklarla da bir kara leke olarak tarihe geçti.
İstanbul’un yok edilen yerli nüfusu
Bu yaşananlar, öncesi ve sonrasında birkaç kuşağı de içine alarak İstanbul’un da nüfusunu ve toplumsal/kültürel/tarihi belleğini derinden sarstı, geri dönüşü olmayan bir değişime zorladı.
Bu değişim, tekrar tıpkı Varlık Vergisi’nden sonra ortaya çıkan sermaye değişimini de etkiledi.
Gayrimüslimlerin esasen ağır vergilerin akabinde toparlayamadığı ve son hücumların akabinde uğradıkları etnik ve dinî zararın boyutu düşünülünce, hem göç hem de bu maddi ziyan, sermayedeki değişimin derinleşmesine de neden oldu.
TIKLAYIN – 6-7 Eylül’ün üzerinden 63 yıl geçti; devrin şahitleri anlatıyor: Adnan bu muydu yapacağın!
Yok parasına satılan mülkler ve sermayenin bir sefer daha değişimi
Nesiller uzunluğu Türkiye’de yaşamış olan gayrimüslim yerliler, yaşananların akabinde konutlarını ve anavatanlarını terk etmek zorunda kalınca, birçok mülk ve mal da yok fiyatına elden çıkarıldı.
Maddi hasarın, o günün pahasına nazaran 150 milyon ila 1 milyar Türk lirası olduğu düşünülürken, devrin hükümeti Demokrat Parti, ziyanı tespit edilenlere yalnızca toplam 60 milyon Türk lirası tazminat ödedi.
Rum Kararnamesi’yle sürgün edilenler
Göçlerden sonra Rumlara ilişkin mülklerin bir kısmı vakıflara verildi. Büyük bir çoğunluğu ise Türk sermayedarlar ya da kurumlarca alındı.
1964 Kararnamesi, 45 bin Rum’un 10 gün içinde sürgün edilmesi: Yanlarına 20 kilodan fazla yük almaları yasak
Kıbrıs’ta 1960’tan itibaren yükselen Türk ve Rum kesiti ortasındaki çatışma ve uyuşmazlıklar, Yunanistan’daki havayı ve Türkiye’deki Rumları derinden etkiledi. Türkiye, 1930 yılında imzalanan ve her iki ülkenin yurttaşlarına rastgele bir ön koşul öne sürmeksizin iki ülke içinde ticaret yapma, oturma, mal, mülk edinme hakkı tanıyan İkamet, Ticaret ve Seyr-i Sefain Mukavelenamesi’ni 16 Mart 1964 tarihinde feshetti.
Yunanistan pasaportu olan 13 bin Türkiye vatandaşı Rum hakkında, bâtın bir kararname ile sürgün kararı çıkartıldı. Ülkeyi terk etmek için 48 saat ile 10 gün ortasında müddet verilen Rum vatandaşların yanlarında 20 kilodan fazla yük ve 20 dolardan fazla para almaları yasaklandı, banka hesapları bloke edildi ve gayrimenkullerine el konuldu. Yunan asıllı Rumların gayrimenkulleri üzerinden doğan hasılatlar, Merkez Bankası tarafından bloke edilmeye başlandı.
Hakkında hudut dışı edilme kararı çıkartılan 13 bin kişinin eşleri, çocukları, akrabaları da bu zarurî göçe dahil olunca nerdeyse 45 bin Rum ülkeyi terk etmek zorunda kaldı.
Kulüp’ten bir kelam: Türkiye yeni bir periyoda girecek, gayrimüslimler de buna ayak uyduracak
İlk dönemiyle isminden oldukça kelam ettiren, Varlık Vergisi nedeniyle ailesinin Aşkale kampında yok olduğu Yahudi bir bayan ile kızının öyküsünü anlatan ve 6 Eylül 1955 gecesiyle dönem finali yapan Netflix’teki Kulüp dizinde, bir sahne de aslında tüm bu değişimi özetliyordu.
Kulüp işletmesinin işvereni Orhan’la, “İstanbul’un gece hayatını artık Türk müteşebbislerce yine inşa etmek” üzerine gelişen diyalog, Orhan’a verilecek mükafatın tek koşula bağlı olduğuyla devam ediyordu: Kulüp’te çalıştırılan gayrimüslimleri işten çıkarmak…
Orhan, bu kuralı, gönülden bağlı bir formda işletmecisi Çelebi’ye açarken, Çelebi itiraz ediyordu fakat Orhan’ın cevabı gecikmiyordu: “Türkiye yeni bir periyoda girecek, her şey değişecek, gayrimüslimler de buna ayak uyduracak.”
Orhan, Niko, Lefter ve “temizlenen” kimlikler
Sonuç olarak, Varlık Vergisi ile başlayıp 1955’le devam eden ve 1964’te nihayete eren bu zincirde, Kulüp üzere yüzlerce, binlerce yer, dükkan, sanat ve zanaât atölyeleri Rum, Ermeni ve Yahudi ustalar ile sahiplerinden “temizlenmişti.” Değişim, yalnızca mülkle de değildi. Birebir vakitte hayatta kalmak için Türk müteşebbisliğe “gönül vermiş” Orhan’ın da gerçekte, kimliğini gizlemek zorunda kalan Niko olması gibi…
6-7 Eylül’ün nasıl derin bir iz bıraktığı, Türkiye futbolunun efsane isimlerinden Rum olan Lefter Küçükandonyadis’in şahsen yaşadığı anısında da beliriyor:
“15 gün evvel gol attığımda omuzlardaydım. O gün ise kayalar ve boya tenekeleri ile karşılaştım. En berbatı harçlık verdiğim çocuklar konutuma saldırdı. Kızlarım küçüktü, onları öldürmeye kalktılar. Sonra çok sordular kim yaptı diye, lakin o gün de söylemedim, bugün de söylemeyeceğim.”
Bir önceki yazımız olan Fatih Altaylı: 3 tecavüzcü hür, 11 yaşındaki kız mezarda fakat sorsan voleybolcularımız ahlaklarını bozuyor başlıklı makalemizi de okumanızı öneririz.
